Denkfouten – Waarom we niet zo rationeel zijn als we denken…
In deze blog ontdek je wat denkfouten precies zijn, waarom ze ontstaan, welke invloed ze hebben op organisaties, en vooral: hoe je er als leider en team slimmer mee omgaat.
We denken graag dat we rationele beslissingen nemen. Dat we keuzes maken op basis van feiten, logica en gezond verstand. Maar in werkelijkheid laat ons brein zich veel vaker leiden door denkfouten – onbewuste patronen die onze waarneming en beslissingen vertekenen.
Beluister hier de aflevering uit de “Lean Leadership Podcast” met Maarten en Caroline.
Wat zijn denkfouten (of cognitive biases)?
Denkfouten, ook wel cognitive biases genoemd, zijn systematische vertekeningen in ons denken. Ze helpen ons om snel beslissingen te nemen, maar leiden vaak tot voorspelbare fouten.
Ons brein maakt voortdurend shortcuts: het krijgt een beetje informatie, vult de rest automatisch in en trekt razendsnel conclusies. Dat is handig voor routineuze handelingen, maar riskant bij complexe beslissingen.
“Ons brein maakt voortdurend shortcuts. Het krijgt een beetje informatie en vult de rest gewoon zelf in.” – Caroline Massa
We dénken dat we rationeel beslissen, maar dat is misschien wel de grootste denkfout van allemaal.
Waarom we minder rationeel zijn dan we denken
Tot de jaren zeventig gingen economen en psychologen ervan uit dat mensen rationele wezens zijn. We zouden weloverwogen keuzes maken op basis van logica en feiten.
Dat idee werd volledig onderuitgehaald door de behavioral economistsDaniel Kahneman en Amos Tversky. Zij bewezen dat we systematisch verkeerde inschattingen maken, zelfs in situaties waarin we denken het juiste te doen.
Hun inzichten vormden de basis van het vakgebied gedragseconomie (behavioral economics). Kahneman ontving er in 2002 de Nobelprijs voor Economie voor. In zijn klassieker Thinking, Fast and Slow beschrijft hij twee denksystemen:
“We dénken dat we rationeel zijn. Dat is misschien wel de grootste denkfout van allemaal.” – Maarten Bossers
Het probleem? Ons brein kiest bijna altijd voor systeem 1 — het pad van de minste weerstand.
Hoe anderen onze denkfouten uitbuiten
Omdat denkfouten voorspelbaar zijn, kunnen ze gemakkelijk gemanipuleerd worden. Marketeers, politici en algoritmes weten precies hoe onze hersenen werken.
“Marketeers, politici en sociale media weten perfect hoe ons brein werkt. En wij lopen daar blind in mee.” – Caroline Massa
Van reclamecampagnes tot sociale mediafeeds: ze spelen in op onze voorkeuren, emoties en bevestigingsdrang. We denken dat we zelf kiezen, maar in werkelijkheid kiezen we vaak wat ons brein het makkelijkst vindt — of wat anderen voor ons uitstippelen.
De 5 bekendste denkfouten (en hoe je ze herkent)
1️⃣ De Sunk Cost Fallacy – “We hebben er al zoveel in geïnvesteerd…”
We blijven vasthouden aan projecten, systemen of relaties waarin we al veel tijd of geld staken, zelfs als stoppen verstandiger zou zijn. Ons brein haat verlies, en dus kiezen we liever voor verder doen – ook al is dat irrationeel.
“Soms is de slimste beslissing gewoon: de stekker eruit trekken.” – Caroline Massa
Voorbeeld: een ERP-implementatie waar al maanden energie in kruipt, blijft lopen – ook al blijkt dat het systeem niet werkt.
2️⃣ Het Halo-effect – “Hij is goed in dat, dus zal hij overal goed in zijn.”
We overschatten mensen of ideeën op basis van één positieve eigenschap. Binnen organisaties zorgt dat ervoor dat sommige medewerkers of leiders bijna onaantastbaar worden. Kritische reflectie verdwijnt.
Tip: maak feedbackcultuur structureel, zodat niemand boven kritiek staat.
3️⃣ De Planning Fallacy – “Dat is binnen zes maanden geregeld.”
We onderschatten systematisch hoeveel tijd iets kost. Onderzoek toont dat we gemiddeld met een factor twee tot drie te optimistisch plannen.
Voorbeeld: verandertrajecten die op zes maanden gepland worden, maar pas na anderhalf jaar op kruissnelheid komen.
“We zijn structureel te optimistisch over tijd en inspanning. Dat is geen karakterfout, dat is een denkfout.” – Maarten Bossers
4️⃣ De Survivorship Bias – “Kijk naar Steve Jobs, dus het kan!”
We focussen op succesverhalen en vergeten de duizenden die faalden. Daardoor ontstaat een vertekend beeld van wat succes écht vraagt.
Gevolg: onrealistische verwachtingen bij ondernemers, managers of medewerkers – en frustratie als de realiteit tegenvalt.
5️⃣ De Confirmation Bias – “Zie je wel dat ik gelijk had!”
We zoeken vooral bevestiging van wat we al geloven. We luisteren liever naar mensen die onze visie delen dan naar tegengeluiden.
“Wij vragen klanten expliciet om ook de ‘ambetante Rik’ in het team te zetten – degene die durft tegen te spreken. Die stem heb je nodig.” – Maarten Bossers
Deze denkfout is gevaarlijk, zeker in teams: kritische stemmen worden weggeduwd, waardoor blinde vlekken groter worden.
Denkfouten die een verbetercultuur blokkeren
Twee denkfouten zijn bijzonder schadelijk binnen organisaties:
1️⃣ Confirmation Bias
Leiders luisteren enkel naar wie hun mening bevestigt. Kritische collega’s worden als lastig ervaren, terwijl zij net de katalysatoren van verbetering zijn.
2️⃣ Authority Bias
We volgen autoriteitsfiguren blind, zelfs tegen beter weten in. Niemand durft in te gaan tegen “de baas”, waardoor fouten onbesproken blijven.
“Dat creëert een onveilige omgeving. En in een onveilige omgeving kan geen verbetercultuur ontstaan.” – Caroline Massa
3️⃣ Het Ikea-effect
We hechten te veel waarde aan wat we zelf hebben gebouwd – zelfs als het niet optimaal werkt. Denk aan die verouderde Excel waar iedereen op vloekt, maar niemand durft loslaten.
Hoe ga je als organisatie om met denkfouten?
Bewustwording is de eerste stap: iedereen maakt denkfouten. Zelfs wie ze herkent, is er niet immuun voor. Maar er zijn manieren om hun impact te beperken.
1. Zoek actief tegenargumenten
Vraag niet “Waarom is dit een goed idee?”, maar “Waarom zou dit niét werken?”. Dat opent het gesprek en voorkomt tunnelvisie.
2. Wijs een advocaat van de duivel aan
Tijdens brainstorms of besluitvorming is het nuttig als één iemand verplicht wordt om kritisch te denken en tegenargumenten te formuleren.
3. Baseer beslissingen op data en observatie
Feiten boven meningen. Ga kijken op de werkvloer, verzamel gegevens, observeer gedrag.
“Niet ‘men heeft gezegd dat’, maar ‘ik heb zelf gezien dat’.” – Maarten Bossers
4. Betrek andere stemmen
Doorbreek silo’s. Breng mensen uit verschillende disciplines samen of vraag externe ogen om mee te kijken. Dat doorbreekt groepsdenken.
5. Vertraag je beslissingen
Snelheid is niet altijd een deugd. Kritisch denken vraagt rust en reflectie. Neem tijd om te analyseren, laat ideeën bezinken, en beslis niet alles in één vergadering.
Lean als tegengif voor denkfouten
Lean-methodes zoals de A3-methode helpen teams om trager, bewuster en op basis van feiten te beslissen. Een A3 dwingt je om eerst de analyse te doen voor je de oplossing kiest.
Zo verzamel je data, observeer je patronen en vermijd je impulsieve beslissingen. Het resultaat? Minder denkfouten, meer draagvlak en sterkere verbetercultuur.
“Denkfouten zijn onvermijdelijk. Maar we kunnen slimme processen bouwen die ons helpen ze te herkennen en te beperken.” – Maarten Bossers
🧭 Wat leren we hieruit?
Ons brein is lui en irrationeel – dat is geen fout, maar een gegeven.
Denkfouten helpen ons snel handelen, maar maken ons ook kwetsbaar.
Binnen organisaties leiden ze tot verkeerde beslissingen, tunnelvisie en stagnatie.
Door bewust vertragen, kritisch denken en verschillende perspectieven samen te brengen, creëer je ruimte voor echte verbetering.
Lean-methodes bieden concrete houvast om denkfouten te neutraliseren en rationeler te werken.
“We zullen onze denkfouten nooit volledig kwijtspelen, maar we kunnen er wél slimmer mee omgaan.” – Caroline Massa
📚 Vermelde referenties
Daniel Kahneman – Thinking, Fast and Slow (2011)
Amos Tversky & Daniel Kahneman – onderzoek naar cognitive biases (1970–1980)
